مطالعه حقوقی – جرم شناختی تبصره 2 ماده 295 قانون مجازات اسلامی (جواز قتل مهدورالدم)

 

قانون مجازات اسلامی در تبصره 2 ماده 295، تشخیص وقوع جرم، تعیین مجرم و اجرای مجازات مهدورالدم توسط افرادی كه نمایندة «دولت» محسوب نمی‌شوند را مجاز شمرده است.

این ماده از یك سو اصل صلاحیت نهادهای دولتی در واكنش كیفری را نادیده می‌گیرد و از سوی دیگر آثار نامطلوبی را مانند تضعیف نهادهای دولتی، ایجاد ناامنی و جرمزایی به دنبال دارد.

پژوهش حاضر از دو منظر حقوقی و جرم شناختی این مسأله را مورد توجه قرار داده است. در بعد حقوقی، مجازات مستحق قتل از منظر مبانی فقهی و اصول امنیت قضایی مندرج در اسناد بین‌المللی حقوق بشر بررسی شده است. همچنین ساختار حقوقی جرم مذكور در تبصره‌ی ماده 295 قانون مجازات اسلامی با توجه به علل موجهه‌ی جرم، عنصر روانی و تأثیر اشتباه، مورد تحلیل قرار گرفته است.

در بعد جرم شناختی پس از بررسی چگونگی تعامل جرم شناختی و آموزه‌های دینی و نیز تبیین دلیل ماندگاری جواز قتل مهدورالدم در عصر عدالت عمومی، به علل جرم شناختی ارتكاب‌ قتل‌های خودسرانه و آثار جواز قتل مهدورالدم پرداخته شده است.

همچنین پس از مروری بر جایگاه پیشگیری در جرم شناسی، به برخی راهكارهای پیشگیری از قتل‌های خودسرانه اشاره شده است.

كلید واژه : مهدورالدم، فقه فردی، فقه حكومتی، علل موجهه‌ی جرم، احساس ناامنی، قتل خودسرانه، پیشگیری

فهرست مطالب

مقدمه  1

فصل اول – بررسی و نقد فقهی – حقوقی جواز قتل مهدور الدم  2

بخش اول – بررسی مبانی فقهی جواز قتل مهدورالدم  .. 2

مبحث اول – معنا، ضابطه و مصادیق مهدورالدم  ...... 2

گفتار اول – معنا و ضابطه مهدورالدم  ............. 2

گفتار دوم : مصادیق مهدورالدم  ................... 4

1- مستحق قصاص  .................................. 4

1-1- عمدی بودن قتل  ............................. 4

1-2- وجود شرایط اجرای قصاص  ..................... 5

2- مهاجم  ....................................... 7

3- محارب  ....................................... 8

3-1- محاربه به معنای خاص  ....................... 9

3-2- محاربه به معنای عام  ....................... 10

4- لائط و زانی مستحق قتل  ........................ 11

5- زائی در فراش  ................................ 11-12

6- مرتد  ........................................ 13-14

7- ساب النبی  ................................... 15

8- مدعی نبوت  ................................... 16

مبحث دوم : دیدگاه فقها درباره جواز قتل مهدورالدم  .. 16

گفتار اول : محدودیت‌های فقهی قتل مهدروالدم  ...... 16

مبحث سوم – بررسی جواز قتل مهدورالدم از حیث «اولی» یا «حكومتی» بودن حكم................................................ 16

گفتار اول – حكومتی بودن حكم جواز قتل مهدرالدم  .. 17

1- تعاریف  ...................................... 17

1-1- حكم اولی :   ............................... 17

1-2- حكم ثانوی :  ............................... 17

2- ضوابط تشخیص حكم حكومتی  ...................... 18

2-1- تصریح بر حكومتی بودن روایت  ................ 19

2-2- وجود قرائن دال بر حكومتی بودن احكام و روایت   . 20

2-3- تأسیس اصل در مقام شك بین اولی یا حكومتی بودن  . 20

3- قرائن دال بر حكومتی بودن حكم جواز قتل مهدروالدم  21

3-1- استثنایی و خلاف اصل بودن حكم جواز قتل مهدرالدم  21

3-1-1- نظم عمومی  ............................... 21

3-1-2- امنیت قضایی  ............................. 21

3-2-اوضاع و شرایط سیاسی زمان صدور حكم  .......... 22

3-2-1- بركنار بودن ائمه (ع) از حكومت و ریاست جامعه  23

4- تحلیلی بر اختلاف فتاوای امام خمینی (ره)  ...... 23

گفتار دوم – آثار عناوین ثانویه با فرض اولی بودن حكم جواز قتل مهدورالدم ......................................... 26

1- حفظ نظام  ..................................... 27

2- ضرر  .......................................... 28

3- حرج  .......................................... 29

بخش دوم – بررسی حقوقی تبصره 2 ماده 295 .م. او نقد آن طبق اصول امنیت قضایی...................................... 31

مبحث اول – ساختار حقوقی جرم مذكور در تبصره 2 ماده 295 ق.م.ا     31

گفتار اول – جواز قتل مهدورالدم به عنوان سبب اباحه جرم  31

1- اسباب اباحه جرم  .............................. 32

2- مهدورالدم بودن مقتول از اسباب اباحه جرم  ...... 33

مبحث دوم – جواز قتل مهدورالدم از منظر اصول امنیت قضایی  34

گفتار اول – اسلام و اسناد بین المللی حقوق  بشر  .. 35

اصول ناظر بر امنیت قضایی در اسناد حقوق بشر و قانون اساسی  36

1- اصل قانونی بودن جرم و مجازات  ................. 37

2- اصل برائت و حق محاكمه عادلانه  ................. 40

بخش اول – دلایل ماندگاری جواز قتل در عصر عدالت عمومی  40

مبحث اول – تعامل جرم شناسی و آموزه‌های دینی  ..... 40

شعب سه گانه آموزه‌های دینی  ...................... 40

مبحث دوم و بخش اول- آثار جواز قتل مهدورالدم و پیشگیری از قتلهای خودسرانه  ....................................... 41

مبحث دوم – دلایل ارتكاب قتل‌های خودسرانه و آثار جواز قتل مهدور‌الدم................................................. 41

گفتار اول – دلایل جرم شناختی قتل‌های خودسرانه  .... 42

1- انگیزه قوی برای ارتكاب قتل‌های خودسرانه  ....... 42

2- دشواری اثبات جرم  ............................. 43

3- عدم اعتماد به نهادهای دولتی  .................. 43

4- سوء استفاده از ویژگی‌ جرم زایی جواز قتل مهدورالدم  44

گفتار دوم – آثار جواز قتل مهدورالدم  ............ 44

1- بر هم زدن نظم و امنیت عمومی  .................. 45

مبحث دوم – راهكارهای پیشگیری از قتلهای خود سرانه  .. 46

گفتار اول – جایگاه پیشگیری در جرم شناسی  ........ 46

1- زمینه‌های علمی پیشگیری از جرم  ................. 46

2- انواع پیشگیری  ................................ 47

3- پشتوانه قانونی پیشگیری  ....................... 50

گفتار دوم – راهكارهای پیشگیری از قتل‌های خودسرانه 50

1- فرایند اجتماعی شدن  ........................... 51

1-1-  علمای دینی  ................................ 52

1-2-  رسانه‌های گروهی  ............................ 53

1-3-  مدارس  ..................................... 53

2-          اجرای اصل هشتم قانون اساسی  ................... 54

3-          بازداشت حمایتی  ............................... 55

4-          حذف جواز قتل مهدورالدم و جرم انگاری قتل خودسرانه  56

5-          تقویت توانمندی در زمینه كشف جرم ............... 57

نتیجه گیری كلی از مجموع تحقیق...................... 58